Tìm hiểu sách ĐạI Việt Sử Lược

Trần Việt Bắc

 LTS: Bài này được coi như phần "phụ lục"  của bài viết "Nhà Trần khởi nghiệp", vì  hầu hết những tham khảo để viết bài “Nhà  Trần khởi  nghiệp", người viết  đã dựa trên những sử liệu của Đại Việt Sử Lược.  Với mục đích mong mỏi được học hỏi thêm về nguồn gốc của Đại Việt Sử Lược, cũng như  vài bộ sử khác "có thể"  liên quan đến bộ sử này, xin mạn phép đưa ra những câu hỏi như sau:

Đại Việt Sử Lược được viết năm nào, có phải là được viết trong khoảng thời gian từ 1377 tới 1388 hay ở một thời điểm khác? Đại Việt Sử Lược do ai viết?

Độc giả sẽ cảm thấy rất khô khan với những gì sẽ trình bày, nên để tránh sự mất thời giờ của độc giả, người viết làm chuyện trái ngược là xin đưa ra kết luận trước,  sau đó sẽ nêu lý do và giải thích trong thân bài :

Phỏng đoán là Đại Việt Sử Lược được viết sau năm 1234 và trước năm 1258, đời vua Trần Thái Tông. Vì chưa có thể đưa ra xác định rõ ràng nên người viết vẫn để tên Tác giả của Đại Việt Sử Lược là "Khuyết danh".

Vậy nếu độc giả nào muốn tìm hiểu thêm tại sao lại đi đến kết luận này xin mời đọc phần sau:

Để tìm hiểu về xuất xứ của Đại Việt Sử Lược (ĐVSL); đã có khá nhiều học giả uyên thâm bỏ nhiều công sức, và thời gian từ năm 1904 để truy cứu, nhưng đến nay, câu trả lời  về nguồn gốc của bộ sử này vẫn còn là một câu hỏi. Người viết bị sự tò mò lôi cuốn nên muốn tìm hiểu thêm, dù chỉ là  kẻ đang học hỏi và tìm hiểu về sử Việt như một sở thích, nhưng cũng như xin mạo muội trình bày thiển ý cá nhân; để mong được sự chỉ bảo thêm.

Ngày nay đã có khá nhiều bộ sử quí giá của Việt nam đã được phổ biến một cách rộng rãi qua mạng “internet”, hay đã có những ấn bản lưu hành. Hầu hết những bộ sử nói trên đều có ghi lại xuất xứ, ngoại trừ Đại Việt Sử Lược, tên của tác giả cũng như  thời điểm hoàn tất vẫn chưa được xác định với chứng minh. Quyển sử này đã được chuyển sang ấn bản điện tử năm 2001 dưới dạng ".pdf" và đã được phổ biến rộng rãi trên "internet" do các quí ông Công Đệ, Lê Bắc.  Người viết không có được bản dịch chính (sách), chỉ dùng những tài liệu đã được phổ biến qua “internet” với những dòng chữ giới thiệu về bộ sử này như sau:

Tựa sách:        Đại Việt Sử Lược.
Soạn giả:         Khuyết Danh (1377-1388)
Dịch giả:         Nguyễn Gia Tường (1972)
Nhà Xuất bản:  TP HCM, bộ môn Châu Á học. Đại Học Tổng Hợp TP HCM. (1993)
Chuyển sang ấn bản điện tử bởi : Công Đệ, Lê Bắc (2001).

Với ghi chú của dịch giả ở cuối sách như sau:  “ Sử gia soạn bộ sử này xong vào khoảng năm 1377, tức năm Đinh Tỵ đời vua thứ 10 nhà Trần. Trần Đế Nghiễn, nên gọi là vua đương thời. Vua Duệ Tông tử trận tại thành Đồ Bàn, con trưởng của Duệ Tông là Nghiễn được Thượng Hoàng Nghệ Tông lập làm vua, tức là Phế Đế…”.

Căn cứ theo giới thiệu trên và ghi chú của dịch giả, thì chúng ta không biết tên tác giả của bộ sử này, thời gian của bộ sử này được viết là khoảng từ năm 1377 tới 1388, tức là dưới thời Trần Phế Đế. Tuy nhiên vẫn có những giả thuyết về thời gian soạn thảo. Có thể ĐVSL đã được viết trước đó khá lâu, trước cả bộ Đại Việt Sử Ký của Lê Văn Hưu. Tác giả của bộ sử này có thể là Trần Chu Phổ, thời Trần Thánh Tông.  Hoặc có thể bộ sử này được viết bởi Sử Hy Nhan thời Trần Duệ Tông, hay bởi Hồ Tông Thốc thời Trần Phế Đế, hay bởi ai khác!

 1- Sự phổ biến Đại Việt Sử Lược (ĐVSL)

Trong Việt Điện U Linh Tập của Lý Tế Xuyên, bản dịch của Lê Hữu Mục (1), phần "Dẫn Nhập", trang 13: "Nhờ một sự tình cờ của lịch sử, cuốn Việt Sử (ĐVSL) đã bị thất truyền ở Việt Nam nhưng đến thế kỷ thứ 18, đời Càn Long nhà Thanh đã được ấn hành và được Tiền Hi Tộ, tự là Tích Chi, người Kim Sơn (Giang Tô), hiệu đính.

Tiến Sĩ Lê Mạnh Thát (Ts LMT), trong sách "TỔNG TẬP VĂN HỌC PHẬT GIÁO VIỆT NAM" (2), tập 3, phần nghiên cứu về xuất xứ của Thiền Uyển Tập Anh đã viết như sau:

" Bộ sử xưa nhất của nước ta hiện còn là Đại Việt sử lược. Nó bị bọn xâm lược Minh vơ vét đem về Trung Quốc khoảng những năm 1407-1428, trong khi đang chiếm đóng nước ta, nên những sử gia từ năm sau 1428 trở đi không một ai biết đến nó cả. Ở Trung Quốc, Đại Việt sử lược chuyền qua nhiều tay, để cuối cùng tên tuần phủ tỉnh Sơn Đông đã bắt gặp và dâng nó lên cho vua Càn Long nhà Thanh khoảng năm 1776. Càn Long cho chép ra, mà một bản tàng trữ tại Văn Lan các ở Hàn Châu. Tiền Hy Tộ đã dùng bản chép Văn Lan các mà in nó ra trong Tùng thư Thủ sơn các của mình, từ đó bộ sử xưa nhất của ta mới trở nên phổ cập. Đại Việt sử lược như vậy là một sử liệu đời Trần chưa từng qua tay người nước ta từ thế kỷ thứ XV trở đi. Mặc dù ở Trung Quốc, nó không phải không bị những sử gia phong kiến Trung Quốc sửa đổi, như trước đây, có người đã lầm tưởng. Song sự sửa đổi ấy, chúng tôi nghĩ phần lớn giới hạn vào những việc và văn từ có xúc phạm tới danh dự và hệ ý thức của những người lãnh đạo phong kiến Trung Quốc mà thôi, chứ  không phải lan tràn đến những việc khác. Do thế, Đại Việt sử lược đã giữ lại một phần lớn bộ mặt lịch sử của mình, lúc mới ra đời dưới thời Trần".

Theo ông Phan Huy Lê (3) thì ĐVSL được in theo bản Thụ sơn các tùng thư, Thương vụ ấn thư quán, 1936. ĐVSL cũng được gọi là Việt sử lược, do Trần Quốc Vượng dịch và chú giải, Nxb Văn Sử Địa, Hà Nội, 1960. Sau đó ĐVSL được dịch giả Nguyễn Gia Tường dịch lại một lần nữa vào năm 1972 . Tuy nhiên theo như ghi chú số 5 của ông Phan Huy Lê, thì Đại Việt Sử Lược đã được nói tới từ năm 1904 hay sớm hơn tại Việt Nam (trang 15, quyển 1, ĐVSKTT, phần mở đầu : “L. Cadière, P. Pelliote, Première étude sur le source annamites de l’histoire d’Annam BEFEO T.4, 1904, Extrait, Hà Nội 1904, tr 7-8”).

2- Các sách liên quan đến sử học thời Lý, Trần.

Để có cái nhìn khái quát về sử học thời Lý, Trần, người viết xin liệt kê những bộ sách liên quan đến cổ sử đã soạn trong thời kỳ này:

- Sử ký của Đỗ Thiện (thời Lý Nhân Tông, 1072-1127, và Lý Thần Tông, 1128-1138), thất lạc.
- Đại Việt Sử Ký (hoàn tất năm 1272), 30 quyển,  của Lê Văn Hưu (1230-1322), bị lấy sang Trung Quốc thời Minh thuộc (4).
- An Nam Chí Lược  (1335) của Lê Trắc (Tắc)
- Việt Chí của Trần (Chu) Phổ được Lê Trắc nhắc tới trong An Nam Chí Lược (5), thất lạc.
- Đại Việt Sử Lược (hay Việt Sử Lược (6)) : đang được bàn thảo về nguồn gốc.
- Việt Sử Cương Mục (của Hồ Tông Thốc), bị lấy sang Trung Quốc thời Minh thuộc (7).
- Hoàng Triều Ngọc Diệp (8), soạn đời Trần Thái Tông, năm Kiến Trung thứ 10
- Trung Hưng Thục Lục (9), đời Trần Nhân Tông, không rõ tên tác gỉa
- Tăng Già Toái Sự (10), đời Trần Minh Tông, không rõ năm, nay còn vài tập
- Thiền Uyển Tập Anh, 2 quyển. Thiền sư Kim Sơn, 1337 (11).
- Việt Điện U Linh tập của Lý Tế Xuyên, 1329

3- Các giả thuyết về nguồn gốc của Đại Việt Sử Lược

Những giả  thuyết :

Trong phần mở đầu của ĐVSKTT, ông Phan Huy Lê nói về các học giả và các giả thuyết về nguồn gốc bộ sử này, cũng như mối quan hệ giữa ĐVSK, Việt Sử Lược và Việt Chí, người viết xin tóm tắt:

a- Học giả Nhật bản Yamamoto Tatsuro  với giả thuyết là Việt Sử Lược là bản tóm lược Đại Việt Sử Ký với quá trình biên soạn như sau: Trần Tấn (Trần Chu Phổ) viết sách Việt Chí, Lê Văn Hưu dựa vào Việt Chí để soạn Đại Việt Sử Ký, sau đó Hồ Tông Thốc(12) dựa vào đây để viết Việt Sử Cương Mục và quyển này cũng là Việt Sử Lược

b- Tứ khố toàn thư (của Trung Hoa) với giả thuyết là ĐVSL có thể là sách Việt Chí do Trần (Chu) Phổ và Lê Văn Hưu soạn (13).

c- “Trần Quốc Vượng coi “Việt Sử Lược là bản tóm tắt của Đại Việt Sử Ký” (14)

d- “Trần Văn Giáp khẳng định Việt sử lược “làm xong sau sách của Lê Văn Hưu” (15) và nêu lên giả thiết: có thể Trần Chu Phổ là tác giả Việt Sử Lược” .

1. “Trần Bá Chí  … chứng minh tác giả Việt Sử Lược là Sử Hy Nhan”(16)

f- Các nhà sử học Liên Xô  với giả thuyết “Việt sử lược viết trước Đại Việt Sử Ký của Lê Văn Hưu”

A.B. Polyakov: Việt Sử Lược gồm 3 quyển theo quá trình biên soạn như sau: Đỗ Thiện viết sách Sử Ký, 2 quyển, từ nhà Triệu đến cuối đời Lý Nhân Tông. Trần Chu Phổ , khoảng 1233, sửa lại tác phẩm của Đỗ Thiện và viết tiếp quyển 3 cho đến hết triều Lý, đổi tên sách là Việt Chí.

P.V. Pozner:  tương tự như thuyết của Polyakov và nói thêm là khoảng 1377 – 1378, sách Việt Chí được đổi tên là Đại Việt Sử Lược và bổ sung thêm bản kỷ niên các vua triều Trần.

1. Học giả Trần Kinh Hoà (17) đưa ra giả thuyết là Việt Chí của Trần Chu Phổ có thể là Đại Việt Sử Lược và Lê Văn Hưu đã soạn lại bộ sử đó rồi viết thành Đại Việt Sử Ký.

1. Các ông L. Cadière, P. Pelliot và E. Gaspardone (18): Đại Việt Sử Ký của Lê Văn Hưu là Việt Chí đã được Lê Trắc nhắc tới trong An Nam Chí Lược.

4- Sử Ký, Việt Chí, Đại Việt Sử Ký và Đại Việt Sử Lược

Để hy vọng có manh mối về nguồn gốc bộ Đại Việt Sử Lược (hay Việt Sử Lược), sự tìm hiểu về các sách Sử ký, Việt Chí và Đại Việt Sử Ký được viết dưới hai triều đại Lý-Trần là một điều cần thiết, nhưng những bộ sử này cũng đã bị thất lạc vì thế sự truy cập đã gặp rất nhiều khó khăn. Tuy nhiên qua những sử liệu hiện có, chúng ta có thể biết một cách đại cương về nguồn gốc ba bộ sử này.

a- Sử ký của Đỗ Thiện

Đỗ Thiện trong ĐVSKTT:
Đỗ Thiện được ĐVSKTT nhắc tới một lần duy nhất như sau: “Đinh Mùi, /Thiên Phù Khánh Thọ/ năm thứ 1 [1127]….. Sai nội nhân là Đỗ Thiện, xá nhân là Bồ Sùng đem việc ấy báo với Sùng Hiền hầu” (19).

Đỗ Thiện và Sử Ký trong Việt Điện U Linh Tập:
Đỗ Thiện đã được nhắc tới nhiều lần trong Việt Điện U Linh Tập (VĐULT)
Lý Tế Xuyên viết VĐULT năm 1329, có 4 chuyện mà tác giả tham khảo Sử Ký của Đỗ Thiện:

            Chuyện Trương Hống và Trương Hát, VĐULT, tr. 82: "Xét Sử ký của Đỗ Thiện chép thì hai Vương là hai anh em. Thời Nam Tấn Vương nhà Ngô đi đánh giặc Lý Huy ở Long Châu, đóng quân ở cửa Phù Lan, …"

            Chuyện Lý Phục Man, VĐULT, tr. 85 : "Xét Sử Đỗ Thiên chép rằng: Vương họ Lý tên Phục Man. Vua Lý Thái Tổ đi tuần phương đến sông Sở Bộ Đầu, thấy giang sơn tù khí, phong cảnh thắng du, nhà vua tâm thần cảm hứng, mới rót ly rượu đổ xuống tràng giang, vái rằng: …"

            Chuyện Cao Lỗ: VĐULT, tr. 92: "Xét sử Đỗ Thiện dẫn Giao Chỉ Ký thì Vương vốn tên là Cao Lỗ, một lương tá của An Dương Vương, tục hiệu là Đô Lỗ hoặc Thạch Thần…."

            Chuyện thần Đằng Châu: VĐULT, tr. 112: "Xét sử Đỗ Thiện chép rằng: Vương     vốn là thần Thổ Địa ở Đằng Châu. Vua Lê Ngọa Triều đang lúc…."

Trong phần "Dẫn Nhập" của VĐULT được viết bởi giáo sư Lê Hữu Mục (20) có đoạn văn nói về Sử Ký của Đỗ Thiện như sau:

Sau cùng, ta nhắc đến tài liệu lịch sử cuối cùng của Việt Điện U Linh Tập, đó là cuốn Sử Ký và nhất là Sử Ký của Đỗ Thiện. Hiểu được phương pháp của Lý Tế Xuyên đã sắp đặt tài liệu của Đỗ Thiện như thế nào tức là định đoạt được giá trị lịch sử của tác phẩm….
…
Như thế, Đỗ Thiện đã được nhắc đến tất cả 8 lần trong những chuyện Hai Bà Trưng, thần Tô Lịch, Phạm Cự Lượng, Mục Thận, Trương Hống và Trương Hát, Lý Phục Man, Cao Lỗ, thần Đằng Châu ...”.

Giáo Sư Lê Hữu Mục kết luận là quyển Sử Ký là của Đỗ Thiện, người được ĐVSKTT nhắc tới năm 1127, chứ không phải là một Đỗ Thiện nào khác trong thế kỷ 14 mà học giả Maspéro đã đưa ra trong giả thuyết của ông. Tuy nhiên Gs Lê Hữu Mục đã không nói về niên đại khi Sử Ký được hoàn thành .

(Độc giả có thể đọc phần “Dẫn Nhập”, hay có thể sao lại nguyên sách VĐULT đã  được chuyển sang ấn bản điện tử, xin xem ghi chú cuối trang) (21)

Đỗ Thiện và Sử Ký trong Thiền Uyển Tập Anh (TUTA):

Tiến sĩ Lê Mạnh Thát (TsLMT) là dịch giả và là người nghiên cứu rất sâu rộng về TUTA.
Trong “TỔNG TẬP VĂN HỌC PHẬT GIÁO VIỆT NAM (TTVHPGVN)”của tác giả Lê Mạnh Thát, Tập 3: Phần 1, “Nghiên cứu về TUTA”:

TsLMT viết: “Còn về Sử ký vấn đề hơi rắc rối hơn. Nó chỉ được dẫn một lần ở chuyện Khánh Hỷ tờ 62a11, ghi rằng: “Sử ký nói năm Thiên Chương Bảo Tự thứ 3 (1135) Sư mất. … Thế thì, Sử ký của truyện này muốn chỉ cho cuốn sử nào? …
Chúng tôi nghĩ, nó chỉ cuốn Sử ký của Đỗ Thiện,…
Một khi đã phân biệt được, thì Đỗ Thiện của Sử ký chính là nội nhân Đỗ Thiện phục vụ dưới triều Lý Nhân Tông và Lý Thần Tông. Và Sử ký dẫn trong truyện Khánh Hỷ của Thiền uyển tập anh chính là Sử ký của Đỗ Thiện. …
Như thế, Đỗ Thiện chắc chắn phải viết Sử ký sau năm 1135, nếu không là dưới triều Lý Anh Tông….
Đỗ Thiện đã phục vụ một triều đại cực kỳ ưa thích việc lạ lùng, đó là triều đại Thần Tông nhà Lý. Cho nên, dù Thần Tông chỉ trị vì có 10 năm, sử ghi tới những 29 “việc lạ” như chuyện “đào bốn tấc sanh hoa” hay “phướn chùa không gió mà nhảy múa”, “hươu trắng xuất hiện” v.v... Với một triều đại chú trọng đến những “việc lạ” loại đó, Đỗ Thiện tất không thể nào không chịu ảnh hưởng. Do thế, khi viết Sử ký khoảng dưới triều Lý Anh Tông, Thiện đã viết nó theo xu hướng chính đó của triều đại. Và có lẽ vì viết theo xu hướng đấy, Sử ký đã tự đánh mất giá trị mình đi rất nhiều trước những cặp mắt phê bình lịch sử khách quan, dẫn cuối cùng đến một sự quên lãng hầu như hoàn toàn, nếu không nhờ những cây bút có ít nhiều thiện cảm với sự u linh của nó nhắc tới như Việt điện u linh tập hay Thiền uyển tập anh”.

Vậy theo như Ts Lê Mạnh Thát thì  Sử Ký của Đỗ Thiện được viết sau năm 1135, khoảng dưới triều Lý Anh Tông (1138-1175).

Những đặc điểm của sách  Sử Ký

Theo TsLMT:
-  "Mô phỏng theo lối Sử ký của Tư Mã Thiên" gồm 3 phần:
"Bản kỷ ghi tóm tắt những sự việc của một đời vua"
            "Chí chép lại các chế độ của một triều đại"
"Liệt truyện ghi chép hành tích và sự nghiệp của những công thần và nghịch tiếm thần"
-  Chú trọng đến những "việc lạ". … “Sử ký đã tự đánh mất giá trị mình đi rất nhiều trước những cặp mắt phê bình lịch sử khách quan…"

Vậy theo như nhận xét của TsLMT thì đặc điểm của sách Sử Ký có thể tóm lược trong hai chữ là "cách bố cục" và "sự dị đoan".

 b- Sách Việt Chí.

Không thấy sử liệu nào nhắc tới sách này, ngoại trừ hai lần duy nhất được đề cập tới trong An Nam Chí Lược (ANCL) của Lê Tắc (Trắc) (22)  trong quyển 15 (“Quyển Đệ Thập Ngũ”), phần “Nhân Vật” như sau:
" Trần-Tấn
Thái-Vương dùng làm tả-làng, thăng chức Hàn-trưởng, làm sách Việt-Chí.
Lê-Hưu (tức Lê-Văn-Hưu)
Vừa có tài, vừa có hạnh, làm thầy Chiêu-Minh-Vương (23), đổi làm Kiểm-Pháp-Quan, sửa sách Việt-Chí”.
Tìm hiểu về tiểu sử tác giả sách Việt Chí
Trần Tấn mà sách ANCL viết là ai? Như ông Phan Huy Lê đã viết : “Trần Tấn (có bản chép là Phổ)…”. Thiển ý của người viết nghĩ là có lẽ tùy theo người dịch; vì chữ Hán viết hai chữ “Tấn” và “Phổ” như nhau: “ 普” (theo tự điển của Thiều Chửu).

ĐVSKTT nói về Trần Chu Phổ như sau: “Nhâm Thìn, [Kiến Trung] năm thứ 8 [1232], (Từ tháng 7 về sau là Thiên Ứng Chính Bình năm thứ 1, Tống Thiệu Định năm thứ 5). ……Tháng 2, thi thái học sinh. Đỗ đệ nhất giáp là Trương Hanh, Lưu Diễm; đệ nhị giáp là Đặng Diễn, Trịnh Phẫu; đệ tam giáp là Trần Chu Phổ.
Tân Hợi, [Thiên Ứng Chính Bình] năm thứ 20 [1251] (Từ tháng 2 về sau là Nguyên Phong năm thứ 1, Tống Thuần Hựu năm thứ 11, Nguyên Hiến Tông Mông Kha năm thứ 1)…. Vua ban yến ở nội điện, các quan đều dự. Đến khi say, mọi người đứng cả dậy, dang tay mà hát. Ngự sử trung tướng ( sau đổi là Trung úy) Trần Chu Phổ cũng dang tay theo mọi người, nhưng không hát câu gì khác, chỉ nói: "Sử quan ca rằng, sử quan ca rằng".

Theo sử liệu trên thì Trần Chu Phổ đậu hạng “Tam giáp” trong khoa thi Thái học sinh năm 1232 - đời Trần Thái Tông  - lúc nhà Trần mới lên làm vua. Khi thi đậu, có lẽ Trần Chu Phổ khoảng 20 tuổi, vậy ông này sinh vào khoảng 1212 thời vua Lý Huệ Tông mới lên ngôi (1211).  Năm 1251, thời điểm này, Trần Chu Phổ khoảng 40 tuổi đang làm sử quan.

Lê Tắc, theo như lời "Tự sự" của ông ta trong ANCL, quyển 19: " Tắc được dạy cho học, chín tuổi thi khoa thần-đồng. Trần-Thái-Vương lưu Tắc ở hầu-cận tả hữu để đọc thơ". Thái Tông làm vua từ năm 1226 tới 1258 (làm Thượng hoàng từ năm 1258-1277), thì Tắc sinh năm 1249 hoặc trước đó.  Giả sử Tắc sinh trễ nhất là năm 1249 thì khi hầu cận bên cạnh Thái Tông (24) (hoặc Tắc có mặt bên cạnh Thượng Hoàng Thái Tông; trễ nhất khi Thượng hoàng băng năm 1277, 60 tuổi), thì Tắc phải biết về sử quan Trần Chu Phổ; dù không biết mặt thì cũng phải biết về tác phẩm của ông này; bởi Tắc đã viết là sử quan Lê Văn Hưu "sửa sách Việt Chí" (sách viết xong  năm 1272) (25)
ANCL viết: " Trần-Tấn:  Thái-Vương dùng làm tả-làng, thăng chức Hàn-trưởng, làm sách Việt-Chí", theo như  thiển ý của người viết; câu này có tính cách khả tín để có thể đi đến kết luận là tác giả của sách Việt Chí là Trần Tấn (Trần Chu Phổ) , tuy nhiên thời điểm viết vẫn chưa rõ ràng, chỉ biết là quyển sử này được viết trước sách Đại Việt Sử Ký (1272) của Lê Văn Hưu vì trong ANCL viết là Lê Văn Hưu "sửa sách Việt Chí".

Những đặc điểm của sách Việt Chí
Sách Việt Chí đã bị thất lạc, tuy nhiên có sự liên quan giữa Việt Chí và Đại Đại Việt Sử Ký, vì Lê Văn Hưu tác giả ĐVSK “sửa sách Việt Chí”, nên khi viết ĐVSK, Lê Văn Hưu chắc đã tham khảo tài liệu từ sách Việt Chí.

c- Sách Đại Việt Sử Ký

Sơ lược về tiểu sử của sử quan Lê Văn Hưu

Trong phần mở đầu của ĐVSKTT, quyển 1, trang 13, sử gia Phan Huy Lê viết về tác giả của ĐVSK như sau:"Lê Văn Hưu (1230-1322), người làng Phủ Lý, huyện Đông Sơn, nay là thôn Phủ Lý Trung, xã Thiệu Trung, huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa…".

ĐVSKTT: "Đinh Mùi ,… [1247], … Lê Văn Hưu đỗ bảng nhãn"
ĐVSKTT: "Nhâm Thân, …[1272],….Mùa Xuân, tháng giêng, Hàn lâm viện học sĩ kiêm Quốc Sử viện giám tu Lê Văn Hưu vâng sắc chỉ soạn xong bộ Đại việt sử ký từ Triệu Vũ đế đến Lý Chiêu Hoàng, gồm 30 quyển, dâng lên. Vua xuống chiếu khen ngợi".

Đại Việt Sử Ký và sử gia Ngô Sĩ Liên

Đại Việt Sử Ký (ĐVSK) của Lê Văn Hưu, gồm 30 quyển, hoàn tất năm 1272. Dù bị thất lạc; nhưng ĐVSK được ông Ngô Sĩ Liên dùng làm căn bản cho ĐVSKTT (từ Triệu Đà đến Lý Chiêu Hoàng).
Trong "Biểu dâng sách ĐVSKT " (26), ông Ngô Sĩ Liên viết: "...thần đem hai bộ Đại Việt Sử Ký (27) trước đây, tham khảo thêm các dã sử, soạn thành sách Đại Việt Sử Ký Toàn Thư,".

Trong ĐVSKTT, khi ông Ngô Sĩ Liên ghi "Lê Văn Hưu nói:" để nói về lời bàn của Lê Văn Hưu (tổng cộng 30 lời bàn), thì đây là những câu sao lại từ bộ ĐVSK, được giữ nguyên bản. Đặt căn bản trên những tài liệu chưa tu sửa này, chúng ta có thể thấy quan niệm của Lê Văn Hưu - tác giả ĐVSK.

Những đặc điểm của sách Đại Việt Sử Ký

- Ảnh hưởng Nho học trong ĐVSK:

Tác giả là nhà Nho, ông Lê văn Hưu đậu bảng nhãn  thời Trần Thái Tông (1247). Nho học từ thời Lý Thánh Tông trở đi đã được vua Lý Thánh Tông khuyến khích (28). Thời Lý là thời cực thịnh của Phật giáo, tuy nhiên đến cuối thời Lý, Nho giáo cũng đã phát triển khá nhiều. Sang đời Trần thì Nho học đã có một chỗ đứng khá vững vàng. Dù nội dung của ĐVSK đã được sử gia Ngô Sĩ Liên tu bổ, nhưng những lời bàn của ông Lê Văn Hưu vẫn được giữ nguyên bản,  những lời bàn này đã nói lên sự ảnh hưởng của Nho học trên ĐVSK. Người viết xin đưa một vài thí dụ :

Ca tụng Sĩ Nhiếp theo quan niệm của Nho gia: “Lê Văn Hưu nói: Sĩ Vương biết lấy khoan hậu khiêm tốn để kính trọng kẻ sĩ, được người thân yêu mà đạt đến quý thịnh một thời. …”. Chê các Nho thần không biết sửa sai cho nhà vua đương thời về việc đặt tên lăng mộ cho các vua trước : "Lê Văn Hưu nói: ….Nay nhà Lý, lăng các đời chỉ gọi chung là Thọ Lăng, các gọi là Long Đồ, có lễ bấy giờ vua không có học mà các nho thần cũng không biết sửa chữa hoặc không có sức kê cứu việc cổ vậy”. Chê các vua Lý về việc xưng tên: “ …Nay [Lý] Thái Tông bảo các quan gọi mình là "triều đình", sau [Lý] Thánh Tông tự xưng là "Vạn thặng", Cao Tông bảo người gọi mình là "Phật" đều không theo phép ở đâu, mà là thích khoe khoang. Khổng Tử nói: "Danh không chính thì nói không thuận" là thế”. Hay chê các bầy tôi nhà Lý về việc dâng tên hiệu cho vua Lý Thái Tông  : “….Thái Tông không có học nên không biết, nhưng bọn Nho thần dâng lên những chữ ấy để nịnh hót vua thì không thể bảo là không có tội” .

- Phê bình sự sùng bái Phật giáo:

Ông Lê Văn Hưu đã không đồng ý về những việc làm của các vua nhà Lý, như xây chùa: “Lê Văn Hưu nói: Lý Thái Tổ lên ngôi mới được 2 năm, tông miếu chưa dựng, đàn xã tắc chưa lập mà trước đã dựng tám chùa ở phủ Thiên Đức, lại trùng tu chùa quán ở các lộ và độ cho làm tăng hơn nghìn người ở Kinh sư, thế thì tiêu phí của cải sức lực vào việc thổ mộc không biết chừng nào mà kể”. Hay là tác giả chê lòng nhân của vua Thái Tông về việc thả Nùng Trí Cao: “Đó là vì Thái Tông say đắm cái lòng nhân nhỏ của nhà Phật mà quên đi mất cái nghĩa lớn của người làm vua”. Hoặc chê vua Lý Thần Tông vì quá tin vào Phật giáo mà quên đi  công lao của tướng sĩ: “Thần Tông đáng lẽ phải cáo thắng trận ở Thái Miếu, xét công ở triều đường để thưởng cho bọn Công Bình về công đánh giặc. Nay lại quy công cho Phật và Đạo, đi các chùa quán để lạy tạ, như thế không phải là cách để ủy lạo kẻ có công, cổ lệ chí khí của quân sĩ”.

- Quan niệm của tác giả ĐVSK về những "điềm lành":

Tác giả ĐVSK đã nói rõ về quan niệm của mình về những "điềm" này: "Lê Văn Hưu nói: Phàm người xưa gọi là điềm lành, là nói việc được người hiền và được mùa, ngoài ra không có gì đáng gọi là điềm lành cả".   Đây là một nhận xét rất rõ ràng của tác giả về "điềm lành", ông không tin những "điềm"dị đoan, nhưng khi tham khảo để viết ĐVSK, tác giả  đã không dám gạt bỏ những điều này và có lẽ đã ghi lại những điều đã được viết trong những bộ sử mà ông tham khảo. Thí dụ như "rồng vàng hiện" 11 lần (trong ĐVSKTT;  từ thời Hồng Bàng đến Lý Chiêu Hoàng), dù những sử liệu này đã được ông Ngô Sĩ Liên sửa và bổ túc ("đìềm lành" có thể nhiều hơn; vì ông Ngô Sĩ Liên cũng đã thấy những "điều khác thường" này nên loại bớt).

- Vấn đề kị húy trong ĐVSK:

Trong những lời bàn của Lê Văn Hưu, người viết thấy tất cả những tên với họ “Lý” đều được giữ nguyên. Không biết chắc rằng những tên họ này có bị ông Lê Văn Hưu đổi thành họ Nguyễn hay không? ( vì kiêng tên húy của Trần Lý là ông nội của Thái Tông Cảnh). Rồi sau đó ông Ngô Sĩ Liên hoặc các sử gia kế tiếp đổi họ lại thành họ Lý cho đúng với lịch sử.

- Những nhận xét sơ lược về sử liệu trong ĐVSK

Được coi là bộ chính sử của nước Việt do triều đình sai Lê Văn Hưu biên soạn, có khá nhiều sự việc đã được tham khảo từ sử của Trung Quốc với sự biên khảo công phu (nước Việt chưa có bộ sử nào chính thức từ khi dựng nước, nên sự tham khảo này là một điều thiết yếu để viết nên một bộ quốc sử cho Đại Việt, nếu sử gia biết cân nhắc, so sánh và suy nghĩ kỹ càng ).

Phân chia các thời đại thành những "kỷ" riêng biệt. Đặt nhà Triệu là một "kỷ" của sử nước Việt (nhiều chi tiết thời nhà Triệu được chép từ bộ Sử Ký của Tư Mã Thiên), sau đó là "kỷ thuộc Tây Hán", tới "kỷ Trưng Nữ Vương", "kỷ thuộc Đông Hán". Đặt Sĩ Nhiếp là một kỷ của Đại Việt là "kỷ Sỹ vương"(?!), rồi tới " kỷ thuộc Ngô, Tấn, Tống, Tề, Lương", "kỷ nhà Tiền Lý", "kỷ Triệu Việt Vương", "kỷ hậu Lý", "kỷ thuộc Tuỳ, Đường", "kỷ Nam Bắc phân tranh", sau đó là "kỷ nhà Ngô" khi nước Việt bắt đầu dành lại độc lập từ Trung Hoa. Tiếp theo sau là những "kỷ" của nước Việt trong thời kỳ độc lập, như "kỷ nhà Đinh", "kỷ nhà Lê" và "Kỷ nhà Lý" với rất nhiều sử liệu. Tuy nhiên, những chính biến lúc giao thời giữa hai triều đại Lý - Trần đã  không có nhiều chi tiết như bộ ĐVSL (người viết xin trình bày sau).

Một điều đặc biệt mà người viết xin nêu lên là  đoạn sử liệu viết về "loạn tướng" Nguyễn Nộn: ĐVSK viết  (qua ĐVSKTT) là Nguyễn Nộn bắt đầu "sự nghiệp" từ năm 1219 và kết thúc "sự nghiệp" năm 1229 vì bị bệnh chết.  Sự việc và thời điểm này sẽ dùng để so sánh và tìm hiểu về về xuất xứ của ĐVSL như đề tài đã nêu lên.
d- Những đặc điểm của  Đại Việt Sử Lược
- Ảnh hưởng Nho học trong ĐVSL:

Qua cách hành văn trong ĐVSL, chúng ta thấy ảnh hưởng của Nho học trong tác phẩm này không nhiều như các bộ sử đời sau. Với những lời văn bình dân đôi khi có vẻ trắng trợn như :

ĐVSL: “Năm Tân vị (tức năm 971) là năm thứ hai niên hiệu Thái Bình (đời Đinh Tiên Hoàng) vua định phẩm cấp các quan văn võ và thầy tu. Dùng Lưu Cơ làm chức Thái sư ở Đô hộ phủ, Nguyễn Bặc làm Đinh quốc công, Lê Hoàng làm Thập đạo tướng quân. Nhà Tống nghe vua xưng đế hiệu sai người mang thư sang. Trong thư đại lược rằng: "......  Nhà ngươi chớ nên quay đi khác, gây cái lo lắng nhỏ cho ta, khiến ta phải dùng cái kế là dứt tình, dứt nghĩa mà kéo binh sang làm thịt nước nhà ngươi. Lúc ấy hối lại thì biết chạy đi đâu? ... ".

Cùng nói về một bức thư, nhưng cách hành văn của nguyên bản rất khác.  Người viết trích lại thư của vua nhà Tống được chép lại trong ĐVSKTT: “ ……Ngươi có theo về hay không, chớ mau chuốc lấy tội. Nay ta đang chỉnh đốn xe cộ quân lính, truyền hiệu lệnh chiêng trống. Nếu chịu theo giáo hóa, ta [12a] sẽ tha tội cho, nếu trái mệnh ta sẽ sai quân đánh. Theo hay chống, lành hay dữ, tự ngươi xét lấy". (Sử cũ chép thư này ở Đinh Kỷ, dưới năm Thái Bình thứ 2 [971], nay xét nên để ở đây. Thư này do Vương Vũ Xứng nhà Tống soạn.

Hoặc": Năm Ất Tỵ (năm 1185- ND) là năm Trinh phù thứ 10: Kiến Ninh Vương là Long Ích đốc xuất quân lính hơn 12000 người đi đánh bọn Sơn Lão ở Linh Sách để báo thù cái trận La Ao. Quân kéo đến đóng ở Đỗ Gia thôn, Long Ích bắt giữ hết cả. Bọn Đinh Võ kêu than một cách thảm thiết. Người đi theo là Nguyễn Đa Cẩm thấy bọn Đinh Võ bị bắt làm tù, khoái chí bèn la mắng nhục mạ và đái vào miệng bọn Đinh Võ. Giống rợ Lão có tính hung hãn bèn cắn âm hành của Đa Cẩm. Đa Cẩm dùng tay đánh, Đinh Võ sẹo mất cái mồm. Đa Cẩm cũng ngã xuống đất gần chết. Do đó Long Ích mới sai các quan chức làm con cá gổ khớp mồm bọn Đinh Võ, xong, dùng gậy đánh chết rồi đem phơi khô cái thịt bọn ấy".

Nho gia không viết sử với cách hành văn có tính cách tục tằn và không cần thiết như thế này. Tuy nhiên, đây cũng là một sử liệu thích thú để hậu thế biết về cách ứng xử của người xưa khi Nho học chưa ảnh hưởng nhiều trong văn học.
Khi Nho học được vua Lý Thánh Tông khuyến khích ( năm 1070) , “Mùa thu, tháng 8, làm Văn Miếu, đắp tượng Khổng Tử, Chu Công và Tứ phối, vẽ tượng Thất thập nhị hiền , bốn mùa cúng tế. Hoàng thái tử đến học ở đây” (ĐVSKTT), ĐVSL không nhắc tới việc quan trọng này của Nho học.
Qua những trích dẫn trên, dù không tiêu biểu cho toàn bộ tác phẩm, nhưng chúng ta có thể đoán được là ĐVSL rất ít ảnh hưởng bởi Nho học, thiên về cách hành văn với cách nói bình dân của nhân gian.

- Phật giáo trong ĐVSL:

Không thấy tác giả trình bày quan điểm về Phật giáo qua các sử liệu, nhưng tác giả đã viết nhiều về việc xây chùa và việc tuyển tăng nhân.

- Quan niệm của tác giả ĐVSL về những "điềm lạ" (sự dị đoan và hoang đường):

ĐVSL là một quyển sử viết nhiều về “điềm lạ” hơn hẳn các bộ sử đang được lưu hành.

Chữ  “rồng vàng hiện ra” 38 lần (55 chữ “rồng vàng”), có nhiều khi trong khoảng 1 năm “rồng vàng hiện ra” tới 3 lần (từ  tháng 4, 1057 tới tháng 5, 1058 - hay từ tháng 10, 1064 tới tháng 12, 1065, riêng năm 1069, “rồng vàng hiện ra” 3 lần từ tháng 1 đến tháng 9, …). “Rồng hiện” 2 lần, “rồng đen hiện” 1 lần, viết chữ “kỳ lân” 5 lần. Hầu như  khi nhà vua đi tới đâu thì tác giả cho rồng hiện ra ở đó! Ngoài những điềm lạ về “rồng”, ĐVSL còn viết thêm rất nhiều “điềm lạ” khác như “ngựa đỏ, mọc cái cựa”, “ngựa trắng mọc cái cựa”, “con voi lạ, nó ở chổ nào thì chổ ấy có ánh sáng hiện ra”, “trời đổ mưa gạo trắng thánh đống”, “thần nhân hiện ra”, “cửa chùa có cây cột đá bị nghiêng. Vua động lòng mới có ý trùng tu, cột đá bổng nhiên đứng ngay trở lại. Nhân đó mới sai bậc nho thần làm bài phú để ghi điều lạ ấy”, v.v… . Đây chỉ là một số thí dụ tiêu biểu của rất nhiều “điềm lạ” khác được tác giả ĐVSL viết.

Một cách tổng quát, tác giả ĐVSL đã đưa quá nhiều những chuyện hoang đường vào trong quyển sử này.

- Vấn đề kị húy trong ĐVSL:

Vì sách ĐVSL được viết trong thời nhà Trần - kiêng tên huý của Trần Lý-  nên triều đại nhà Lý trong sách ĐVSL bị đổi là triều đại nhà Nguyễn. Các tên với họ Lý bị viết là họ Nguyễn,  ngoại trừ họ Lý của Lý Tự Tiên (29), Lý Tượng Cổ (30), Lý Hộ (31),  có lẽ họ Lý của Trung Hoa này theo Hán tự viết khác với chữ Lý của người Việt hay chăng?

- Những nhận xét sơ lược về sử liệu trong ĐVSL:

Sách được viết theo lối “Biên niên”.

Bản văn chính có lẽ đã bị sửa đổi khi sách ĐVSL "lưu lạc" bên Trung Quốc vì chữ "Hoàng" đã bị đổi thành "Vương" (thí dụ như "Lý Chiêu Vương").

Bản phụ lục về niên đại của nhà Trần "có lẽ" (sẽ được phân tách sau) đã được phụ thêm bởi một người khác (thời điểm được viết phụ thêm có lẽ ở trong thời Trần Phế Đế).

Có nhiều sử liệu trong ĐVSL mà ĐVSK không nói tới như thời vua Hùng Vương với quốc hiệu Văn Lang, và Thục Phán như: “Việt Câu Tiễn (505-465 trước công nguyên-ND)1 thường sai xứ sang dụ, Hùng Vương chống cự lại. Cuối đời nhà Chu, Hùng Vương bị con vua Thục là Phán đánh đuổi rồi lên thay. Phán đắp thành ở Việt Thường, lấy hiệu là An Dương Vương rồi không cùng với họ Chu thông hiếu nữa. Cuối đời nhà Tần, Triệu Đà chiếm cứ Uất Lâm, Nam Hải, Tượng quận rồi xưng vương đóng đô ở Phiên Ngung, đặt quốc hiệu là Việt, tự xưng là Võ Vương” (ĐVSL).

Không nói về "liên hệ cá nhân" giữa thái hậu Dương Vân Nga và vua Lê Đại Hành.

Có nhiều chi tiết về lúc giao thời Lý- Trần mà không bộ sử nào có nhiều hơn. Khoảng 20% của ĐVSL viết về thời gian này (từ 1205 tới 1225, chỉ với thời gian là  20 năm, ĐVSL đã dùng 1/5 chiều dầy của bộ sử để viết về thời điểm này ).

Sự khai tử Nguyễn Nộn năm 1219. ĐVSL: “Năm Kỷ Mão (năm 1219- ND) là năm Kiến Gia thứ 9…… Mùa đông, tháng chạp Nguyễn Nộn bệnh nặng. Quân của Thái úy ở bến Triều Đông mà Nộn đã chết rồi”.

5- Tìm hiểu về thời điểm trước tác sách Đại Việt Sử Lược.

Niên đại trong phụ bản của sách ĐVSL.
Như Ts LMT đã nêu lên :" . Bản phụ lục về các niên đại triều Trần chắc chắn là do một người nào đó về sau ghi lại, không phải của Trần Chu Phổ. Lý do là không có một quyển sử nào ghi lại niên đại triều đại như thế, về sử kiện xảy ra ở Việt Nam và Trung Quốc".
Người viết xin thêm thiển ý của mình vào vấn đề này:
Sau khi viết về việc nhà Trần lên ngôi năm 1225, cuối sách ĐVSL lại thêm phụ bản về niên đại nhà Trần, từ lúc vua Trần Thái Tông lên ngôi đến: "Vua Đương Thời: Đế Nghiễn (32) (1377-1388- ND) Năm thứ nhất niên hiệu Xương Phù là năm Đinh Tỵ (T.L năm 1377- ND)" (ĐVSL).
Nếu tác giả ĐVSL dùng chữ "vua đương thời" - theo suy đoán hợp lý nhất- thì sách ĐVSL được viết trong khoảng thời gian của vị vua này, năm 1377 tới 1388. Bìa sách ĐVSL in năm 1972 của dịch giả Nguyễn Gia Tường cũng ghi là
Tựa sách:        Đại Việt Sử Lược.
Soạn giả:         Khuyết Danh (1377-1388)
Tuy nhiên người viết có những nhận xét như sau:
- Nội dung của ĐVSL ghi lại những gì của nước Đại Việt từ khởi thủy tới khi nhà Trần lên ngôi, nhưng phụ lục ghi lại các đời vua Trần tới cuối thời vua Trần Phế Đế (1388) là một việc trong tương lai (163 năm sau), sự việc không có vẻ liên quan với nhau một cách chặt chẽ.
- Sách ĐVSL được viết theo cách "biên niên", tức là viết lại những biến cố xảy ra theo thứ tự từng năm, chứ không theo sự việc xảy ra trong biến cố nên việc thêm phụ bản tổng kết về các thời vua nhà Trần là một điều nghịch lý, không theo cách làm sử thời xưa.
- Sự không đồng nhất trong phụ bản về vấn đề chữ "Vương", chữ "Hoàng" và chữ "Đế". Trong ĐVSL, tất cả những chữ "Hoàng" đều bị học giả Trung Hoa đổi lại thành chữ "Vương", vì theo quan niệm quân chủ của Trung quốc, chỉ có hoàng đế của Trung quốc mới được viết là "Hoàng". Trong phụ bản; khi viết tên của vua Trần Nghệ Tông lúc làm Thái Thượng hoàng (1370-1376) thì lại viết là "Thái Vương", nhưng lại viết chữ "Đế" cho vua Trần Phế Đế là "Đế Nghiễn", chữ "Đế" còn trịnh trọng hơn chữ "Hoàng" (theo thiển ý).
- Sự không đồng nhất trong vấn đề "kỵ húy". Phụ bản viết rõ tên thật của vua Trần Phế Đế là "Nghiễn". ĐVSL kỵ húy khi nói về Thái Tông Trần Cảnh (khi vua còn nhỏ, ĐVSL dùng chữ "mỗ" để nói về  vua Thái Tông), nhưng đến vua Trần Phế Đế lại viết là "Đế Nghiễn" với tên thật, mâu thuẫn trong việc "kỵ húy".
- Theo suy nghĩ riêng tư, phụ bản khác với điều đã trình bày và dẫn chứng bằng sử liệu, nên người viết có nhận xét riêng là phụ bản do hậu thế viết thêm vào trong sách ĐVSL, lúc nào và do ai viết thì không rõ!
Vì thế, nếu nói khoảng thời gian 1377 tới 1388 là thời điểm sách ĐVSL được viết, người viết thấy có những điều không được ổn thoả, nên xin mạn phép đưa thêm ý kiến riêng với những phân tích qua sử liệu để hy vọng được các bậc tiền bối cũng như các học giả giúp.
Thời gian hoàn tất ĐVSL với những nghi vấn.

Qua phần trình bày về đặc điểm của ĐVSL, chúng ta thấy là ĐVSL được viết dưới thời nhà Trần qua những nhận xét như sau:

a- Kỵ huý: nhà Trần lên ngôi năm 1225 (Thái Tông Cảnh), tác giả đã đổi tên họ Lý qua họ Nguyễn. Nếu nhà Trần không lên ngôi trong thời gian viết ĐVSL thì sử gia không có lý do chính đáng để làm việc này. Vậy sách ĐVSL chắc chắn được viết sau năm 1225.

b- ĐVSL viết rất chi tiết về những biến cố  từ thời vua Lý Cao Tông đến Trần Thái Tông, phần này chiếm 20% bề dày của bộ sử - Người viết lạm nghĩ là chỉ có người cùng thời mới có đủ chi tiết về những biến cố này. Tuy nhiên  chi tiết về biến cố không phải là yếu  tố để có thể đi đi đến kết luận, mà chỉ có thể giúp ý cho sự tìm hiểu.

c- Chữ  " Thái tổ ta"(33) được dùng 5 lần để viết về tên ông Trần Thừa (thân phụ của Thái Tông Trần Cảnh, lý do kỵ huý) . Nếu Trần Thừa chưa làm Thái Thượng hoàng thì tác giả ĐVSL không có lý do gì để viết chữ "Thái tổ". Tuy nhiên chữ "Thái Tổ" là miếu hiệu được đặt cho Thượng hoàng Trần Thừa sau khi ông này đã qua đời (34), là năm 1234. Vậy nếu theo như nhận xét này thì  ĐVSL được viết sau năm 1234.

Tuy nhiên lại có sự mâu thuẫn về sử liệu khi tác giả viết về việc Nguyễn Nộn chết. Người viết xin đưa ra những trích dẫn như sau:

d- Sử liệu viết về Nguyễn Nộn

Sách ĐVSL viết về Nguyễn Nộn từ lúc nổi lên như sau:“ Năm Quí Dậu (năm 1213-ND) là năm Kiến Gia thứ 3….Trần Tự Khánh sai người sang Bắc Giang mời viên tướng của y là Nguyễn Nộn về. Nguyễn Nộn về đến nơi, Trần Tự Khánh dùng dây thép trói lại năm vòng”[/i]. Theo như đoạn văn này thì  năm 1213, Nguyễn Nộn đã là bộ tướng của Trần Tự Khánh. Khi nói về cái chết của  Nguyễn Nộn, ĐVSL viết: [i]“Năm Kỷ Mão (năm 1219-ND) là năm Kiến Gia thứ 9….Tháng 6,…Lúc trước Thái Úy ( NV: Trần Tự Khánh) sai bọn Vương Lê đem binh về Nam Sách để cùng họp nhau mà mưu đánh Nguyễn Nộn…Mùa Đông, tháng chạp Nguyễn Nộn bệnh nặng. Quân của Thái Uý ở bến Triều Đông mà Nộn đã chết rồi. Ngày Canh Ngọ, tướng của Nộn là Phí Thám đưa Thái hậu và các người con của vua là bọn Công chúa ra hàng nơi Thái Uý.
Đại tướng của Nguyễn Nộn là Nguyễn Doanh chạy trốn trong khu rừng hiểm trở ở Thị hàng hơn năm ngày, rồi tìm cách tự cứu lấy mình, nhưng cái Ké đã cùng bèn đem con doanh mã (ngựa hay có tiếng) ra dâng mà xin hàng. Bắc Giang được yên.”[/i].

ĐVSL  nói đến tên Nguyễn Nộn 49 lần và viết khá nhiều chi tiết về việc Nguyễn Nộn từ lúc nổi lên, trở thành “sứ quân”, cũng như việc binh biến với các “sứ quân” khác, tuy nhiên sau khi viết là Nguyễn Nộn chết năm 1219, thì sự việc chấm dứt ở đây.

Sử liệu giữa hai bộ ĐVSL và ĐVSKTT có nhiều điều trái ngược về năm tháng khi nói về Nguyễn Nộn, từ lúc ông này nổi lên đến khi qua đời.  Tác giả ĐVSL chỉ biết tới thời điểm Nguyễn Nộn đã thua Trần Thừa sau một trận đánh lớn, sau trận này:“Vợ con Nguyễn Nộn đều bị bắt. Nguyễn Nộn mang theo 100 người về giữ Phù Ninh" (ĐVSL). Qua sử liệu trong ĐVSL, người viết có nhận xét là tác giả ĐVSL biết rất rõ về Nguyễn Nộn từ lúc ông này nổi lên từ năm 1213, tuy nhiên tác giả  đã không nói gì về  những hoạt động của Nguyễn Nộn sau năm 1219, Sau đó "tưởng" là Nguyễn Nộn đã chết nên ĐVSL đã viết "bản khai tử" cho ông này, dù niên đại trong ĐVSL ghi những biến cố tới năm 1225. Từ năm 1219 trở đi, sau một "canh bạc cháy túi", Nộn đã hùng mạnh trở lại và đã gây nên nhiều biến cố quan trọng đầu thời Trần mà một người viết sử không thể không biết.

ĐVSKTT nhắc đến tên Nguyễn Nộn 15 lần và viết về Nguyễn Nộn như sau:
Mậu Dần, [Kiến Gia] năm thứ 8 [1218] , (Tống Gia Định năm thứ 11). ... Mùa thu, tháng 8, xuống chiếu bằt cư sĩ ở chùa Phù Đổng là Nguyễn Nộn, vì bắt được vàng ngọc mà không đem dâng.
Kỷ Mão, [Kiến Gia] năm thứ 9 [1219] , (Tống Gia Định năm thứ 12). Mùa xuân, tháng 2, Trần Tự Khánh tâu xin tha cho Nguyễn Nộn, cho đi theo quân đánh giặc để chuộc tội. Vua y cho. Mùa đông, tháng 10, sai Nguyễn Nộn đem quân đi đánh người Man ở Quảng Oai.
Canh Thìn, [Kiến Gia] năm thứ 10 [1220] , (Tống Gia Định năm thứ 13). Mùa xuân, tháng 3, Nguyễn Nộn giữ hương Phù đổng, tự xưng là Hoài Đạo Vương, dâng biểu xưng thần, xin đi dẹp loạn để chuộc tội. Vua sai người đem sắc thư đến tuyên dụ. Song vì vua có bệnh phong, không thể chế ngự được.
Quý Mùi, [Kiến Gia] năm thứ 13 [1223] , (Tống Gia Định năm thứ 16). ... Tháng 12, thế quân của Nguyễn Nộn ngày càng mạnh.
Trần Tự Khánh chết, truy phong làm Kiến Quốc Đại Vương; lấy Trần Thừa làm Phụ quốc Thái uý, khi vào chầu không xưng tên.
Ất Dậu, Thiên Chương Hữu Đạo năm thứ 2 [1225];...... Thủ Độ nói: "Hiện nay giặc cướp đều nổi, họa loạn ngày tăng. Đoàn Thượng giữ mạn đông, Nguyễn Nộn giữ mạn bắc, các châu Quảng Oai, Đại Viễn  cũng chưa dẹp yên.
- 1226, “Sai Trần Thủ Độ đem quân đi đánh Nguyễn Nộn, Đoàn Thượng và các man…. Lúc ấy, nhân thế suy yếu của triều Lý, giặc cướp tụ tập nhiều. Người Man ở vùng núi Tản Viên, vùng núi Quảng Oai xâm phạm đánh lẫn nhau.  Nguyễn Nộn chiếm cứ Bắc Giang , Đoàn Thượng chiếm cứ Hồng Châu  . Thủ Độ điều động các quân đi đánh dẹp.  ... Bấy giờ Nộn và Thượng binh thế còn mạnh, chưa dễ hàng phục được, mới phong cho Nộn làm Hoài Đạo Vương, chia cho các huyện Bắc Giang Thượng, Bắc Giang Hạ, Đông Ngạn cũng hẹn phong làm vương cho Thượng định ngày đến thề, nhưng Thượng không đến”.
- 1228, “Tháng 12, Nguyễn Nộn đánh giết Đoàn Thượng. Nộn đã phá được Thượng, nhân gộp cả quân của Thượng, cướp bắt con trai, con gái, tài sản, trâu ngựa đất Hồng Châu. Con của Thượng là Văn đem gia thuộc đến hàng. Thanh thế của Nộn rất lừng lẫy. Thủ Độ lo lắm, chia quân chống giữ và sai sứ đem thư đến chúc mừng, gia phong Nộn làm Hoài Đạo Hiếu Vũ Vương, đưa công chúa Ngoạn Thiềm gả cho hắn để ngầm dò la tin tức. Nộn cũng chia nha tướng riêng cho công chúa ở. Vì thế công chúa không thể báo được tin gì”.
- 1229, mùa xuân, tháng 3, “Sau khi kiêm tính quân của Thượng, Nộn tự xưng là Đại Thắng Vương, chè chén chơi bời bừa bãi. Nhưng Nộn cũng biết là thế không thể cùng đối lập với nhàTrần, định đến tháng 10 sẽ vào chầu, song còn do dự chưa quyết. Đến khi ốm nặng, vua sai nội nhân tới hỏi thăm, Nộn cố gượng ăn cơm, phi ngựa để tỏ ra còn khoẻ mạnh, không bao lâu thì chết.
Qua những trích dẫn trên, người viết thấy ĐVSKTT viết rất đơn giản về việc nổi lên của Nguyễn Nộn, nhưng lại viết khá rõ ràng về Nguyễn Nộn sau khi nhà Trần lên ngôi 1225.
Vậy nếu theo sử liệu này; thì người viết có nhận xét là  ĐVSL được viết trước năm 1229 là năm Nguyễn Nộn chết (theo ĐVSKTT) - vì tác giả ĐVSL đã không biết gì về những biến cố quan trọng sau lúc nhà Trần lên ngôi, cùng những sự việc liên quan tới Nguyễn Nộn (được viết bởi ĐVSKTT).

Nghi vấn về thời điểm trước tác sách ĐVSL:
Qua những phân tích trên -theo thiển ý-  người viết xin nêu lên sự mâu thuẫn trong những nhận xét cá nhân với hy vọng xin các bậc tiền bối về sử học giúp ý kiến :
Theo như việc tác giả ĐVSL dùng chữ "Thái Tổ" là miếu hiệu để nói về ông Trần Thừa, thì sách ĐVSL phải được viết sau năm 1234 là năm Thượng hoàng Trần Thừa đã qua đời (Trần Thừa chưa từng làm vua, vì Trần Cảnh làm vua lúc còn quá trẻ nên Trần Thừa là thân phụ của Thái Tông Trần Cảnh nhiếp chính). Còn nếu theo sử liệu viết về Nguyễn Nộn thì sách ĐVSL phải được viết trước 1229 là năm Nguyễn Nộn qua đời.
Hai sự việc đã ngược với nhau về thời điểm. Đây là sự mâu thuẫn mà người viết mong có lời giải đoán. Tuy nhiên theo thiển ý thì tác giả có thể nhầm là Nguyễn Nộn chết năm 1219, nhưng không thể dùng chữ "Thái Tổ" khi Trần Thừa còn sống, chữ này do đời sau gọi. Vậy sách ĐVSL được viết sau năm 1234 và đây chỉ là sự phỏng đoán của người viết.
Một câu hỏi khác được đặt ra: sách ĐVSL được viết trước năm nào. Người viết chưa truy cứu được tài liệu nào có thể biết được thời điểm hoàn tất sách ĐVSL. Tuy nhiên, có vài điều mà người viết nhận thấy sau khi phân tích những đặc điểm của ĐVSL:
Tác giả ĐVSL dùng chữ "Thái tổ ta" (5 lần) để nói về Trần Thừa (thân phụ Thái Tông Trần Cảnh).. Qua cách dùng chữ này; người viết phỏng đoán là  tác giả ĐVSL là người sống cùng thời với Trần Thừa và có lẽ khá thân cận với ông này. Tác giả chỉ dùng chữ này với Trần Thừa mà không dùng chữ "Thái úy ta" cho Trần Tự Khánh (em kế của Trần Thừa). Tác giả dùng chữ "mỗ" (35) và "nhị lang" (36) khi nói về vua Trần Thái Tông lúc sắp lên ngôi, ẩn ý cách diễn tả của một người cùng thời viết về các diễn biến đang xảy ra.
Chi tiết về sử liệu lúc giao thời Lý, Trần mà không bộ sử nào có nhiều như vậy. Điều này nói lên là tác giả đã không tham khảo những bộ sử nào khác khi viết về giai đoạn này mà do chính tác giả viết ra. Người viết nghĩ là chỉ có thể người đang sống ở thời điểm này mới biết rõ như vậy. Dù ĐVSL viết theo lối biên niên, nhưng sự việc được viết lại tương tự như "phóng viên" ngày nay viết báo.
Cách dùng chữ trong ĐVSL có tính cách "bình dân" (37), không giống như cách hành văn nghiêm túc của một nhà Nho khi viết sử, khi Nho học đã phát triển.
Vì thế người viết nghĩ là ĐVSL được viết trong thời Thái Tông Trần Cảnh (1225 - 1258)(38) . Vậy xin đưa ra phỏng đoán như sau: sách ĐVSL được viết trong khoảng thời gian từ năm 1234 tới 1258.

6- Tìm hiểu về tác giả sách Đại Việt Sử Lược.

Sau khi đã trình bày về thời điểm sách ĐVSL ra đời, người viết xin nêu lên những câu hỏi. Sau đó sẽ tự trả lời cho mỗi câu theo sự hiểu biết và nhận xét riêng của mình, để tìm hiểu ai là tác giả sách ĐVSL?

Hồ Tông Thốc biên soạn Việt Sử Cương Mục và sách này cũng là Việt Sử Lược (ĐVSL)?
Hồ Tông Thốc đậu trạng nguyên thời Trần Nghệ Tông (1320-1373), làm Hàn lâm viện học sĩ năm 1372. Thời của Hồ Tông Thốc sau thời gian ĐVSL được viết quá xa (theo như người viết đã nêu lên). Vì thế người viết nghĩ sách Việt Sử Cương Mục không phải là ĐVSL.

Có phải Việt Sử Lược là của Sử Hy Nhan?
Theo như trình bày về thời điểm hoàn tất ĐVSL, người viết nghĩ rằng Sử Hy Nhan không phải là tác giả của ĐVSL, vì Sử Hy Nhan đậu trạng nguyên năm 1363 (ghi chú 16).

Có phải Việt Sử Lược là bản tóm tắt của Đại Việt Sử Ký?

Căn cứ vào sử liệu khác nhau giữa hai bộ sử này, như việc viết về Nguyễn Nộn hay ĐVSL có nhiều chi tiết hơn ĐVSK (được ghi lại trong ĐVSKTT) khi nói về lúc giao thời Lý, Trần, người viết không nghĩ ĐVSL là bản tóm tắt của ĐVSK và hai bộ sử này có tính cách biệt lập.

ĐVSL do Trần Chu Phổ biên soạn?

Nếu theo sự phỏng đoán về thời gian ĐVSL được viết (1234-1258), thì Trần Chu Phổ có lẽ là người thích hợp nhất để có thể là tác giả của ĐVSL. Năm 1232, Trần Chu Phổ đậu Tam giáp trong khoa thi Thái học sinh thời Trần Thái Tông. Năm 1251, Trần Chu Phổ đang làm sử quan. Vậy nếu căn cứ theo thời điểm và chức vụ  thì Trần Chu Phổ có thể là tác giả sách ĐVSL. Tuy nhiên, ANCL của Lê Tắc (Trắc) viết "... Trần Tấn làm sách Việt Chí, ... Lê Hưu sửa sách Việt Chí", (Như đã trình bày trong phần trước, Trần Tấn là Trần Chu Phổ và Lê Hưu là Lê Văn Hưu).

Theo như nhận xét của người viết: nếu Lê Văn Hưu sửa sách Việt Chí thì những sử liệu trong ĐVSK phải giống như sử liệu trong Việt Chí của Trần Chu Phổ. Vậy nếu Trần Chu Phổ là tác giả của ĐVSL thì sử liệu trong ĐVSL phải giống như sử liệu trong ĐVSK của Lê Văn Hưu. Như đã trình bày, hai nguồn sử liệu này khác nhau. Ngoại trừ trường hợp quyển ĐVSL -mà người viết đang tham khảo- có sử liệu tương tự như những sử liệu trong ĐVSK được ông Ngô Sĩ Liên viết lại trong ĐVSKTT, còn ngoài ra thì người viết hoài nghi về việc Trần Chu Phổ là tác giả của Đại Việc Sử Lược.

Với những nhận định trên,  người viết  không thể đưa ra kết luận ai là tác giả ĐVSL. Tác giả ĐVSL vẫn là Khuyết Danh (39).

 7- Kết luận

Phỏng đoán sách Đại Việt Sử Lược (hay Việt Sử Lược) được viết trong khoảng thời gian từ năm 1234 đến năm 1258 và tác giả sách ĐVSL là Khuyết Danh.

Dù không thể đi đến kết luận ai là tác giả cuả ĐVSL, nhưng người viết vẫn cố trình bày để chính mình có thể hiểu được những điều tham khảo trong sách này. Đồng thời nêu lên những thắc mắc, ngõ hầu có được sự chỉ bảo của các học giả và các bậc trưởng bối trong sử học.
Những điều người viết nêu ra hoàn toàn là những suy nghĩ riêng tư và biết là sẽ có những điều thiếu sót hay sai lầm. Tuy nhiên, người viết sợ rằng "sai một ly, đi một dặm", đặc biệt vấn đề tham khảo sử liệu, hay chiều hướng suy nghĩ. Vậy nếu có điều gì sai lầm, kính xin độc giả và các bậc tiền bối chỉ dạy.

Sách tham khảo:

Đại Việt Sử Lược, Thế Kỷ 14 (1377 - 1388), soạn giả: Khuyết danh, 1377 –1388, dịchgiả: Nguyễn Gia Tường, 1972. Ấn bản điện tử: Công Đệ, Lê Bắc.

Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, bản in Nội các quan bản, mộc bản khắc năm Chính Hòa thứ 18 (1697). Nhà xuất bản Khoa Học Xã Hội, Hà Nội 1998.

An Nam Chí Lược, Lê Tắc (Trắc) , dịch giả: Ủy ban dịch sử liệu Việt Nam, nhà xuất bản: Viện Đại Học Huế,  ấn bản điện tử: Công Đệ, Doãn Vượng, Lê Bắc.

Việt Điện U Linh tập, Lý Tế Xuyên, bản dịch của Lê Hữu Mục,1960,  nhà sách Khai Trí, 62, Đại lộ Lê Lợi, Saigon. Tái bản bởi Cơ sở xuất bản Đại Nam.

"TỔNG TẬP VĂN HỌC PHẬT GIÁO VIỆT NAM (TTVHPGVN)”của tác giả Lê Mạnh Thát, Tập 3, “Nghiên cứu về TUTA”.  http://www.thuvienhoasen.org/vanhocpgvn-3-00.htm